Przypadająca na rok 2020 siedemdziesiąta piąta rocznica zakończenia drugiej wojny światowej — która spowodowała, że wolność stała się naczelną kategorią, wokół której budowało się myślenie Zachodu — stała się okazją, by poddać refleksji kwestię wolności w krajach posttotalitarnych europejskiego kontynentu; by prześledzić jej ścieżki ewolucyjne i spróbować odpowiedzieć na kluczowe dla tego georegionu pytanie tożsamościowotwórcze. Pytanie o istotę i specyfikę procesów, zjawisk i mechanizmów emancypacji kultur(y) i społeczeństw krajów europejskich ze spuścizny drugiej wojny światowej, a zwłaszcza jej pojałtańskich konsekwencji, które na kolejne niemalże pół wieku osadziły państwa i narody Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej w sferze podporządkowania dominacji sowieckiej. Dlatego też teksty prezentowane w niniejszym tomie w lwiej części koncentrują się wokół minionych trzydziestu lat transformacji systemowej, która kraje byłego bloku wschodniego nie tylko politycznie, gospodarczo i kulturowo, lecz przede wszystkim tożsamościowo zreorientowała ku swobodom i wartościom immanentnym demokracji. Zaproszeni do współpracy autorzy starali się więc odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu społeczeństwa byłego bloku wschodniego były (wystarczająco) gotowe na przejście od antytotalitarnego marzenia o wolności do jej demokratycznego „praktykowania”, zwłaszcza zaś związanych z nią swobód obywatelskich, i czy nowo odzyskana po 1989 roku wolność (znaczona takimi wydarzeniami, jak ruch solidarnościowy w Polsce, upadek muru berlińskiego, kolorowe rewolucje w krajach satelickich ZSRR czy wreszcie rozpad samego Związku oraz wojna na terytorium byłej Jugosławii) przyczyniła się do pogłębienia świadomości wśród mieszkańców postkomunistycznej Europy, jak złożone są prawdy o tożsamości zamieszkiwanej przez nich części kontynentu oraz o konieczności bycia ostrożnymi w formułowaniu definitywnych rozstrzygnięć w zakresie wartości konstytuujących ową prawdę. Oddawany do rąk czytelników tom może zaciekawić literaturoznawców, kulturoznawców, historyków, socjologów, filozofów i antropologów kultury.

This special volume of Miscellanea Posttotalitariana Wratislaviensia is monographic in nature and showcases a variety of thought-provoking approaches to children’s literature and culture. The authors are interested in exploring how children’s culture produced in the formerly Soviet-ruled countries has addressed the experience of post-communist subjects, both those who have lived in the former regime and those for whom it is a memory passed by older generations — today, no one under 28 was even alive when the communist rule in East-Central Europe still existed; no one under 35 or so has any meaningful memories of it. The contributions to the present volume capture selective engagements with the thematic, generic, and media diversity of post-communist children’s culture. We hope to initiate a more wide-ranging discussion on post-1989 children’s culture in East-Central Europe as reflecting a shared experience, regional interactions, and nuances of the distinct paths each of the countries in question have taken since 1989.

Teksty zawarte w niniejszym tomie poświęcono rozważaniom nad traumą we współczesnej historii państw Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej oraz interakcji między historycznym i doświadczanym palimpsestem zaburzeń kulturowych. Posługując się interdyscyplinarnymi i transdyscyplinarnymi metodologiami, czerpiąc z badań nad traumą, (post)pamięcią, okresem przejściowym, postkomunizmem, jak również postkolonializmem, autorzy zbadali traumę, wykorzystując perspektywę historyczną — podejmując takie kwestie, jak Ukraińska Powstańcza Armia z perspektywy polskiej i ukraińskiej, masowe repatriacje powojenne czy przesiedlenia i wydalenia lokalnej ludności z odmiennych grup etnicznych w imieniu jednolitego państwa, kulturową — odszyfrowując języki i dyskursy traumy w teatrze, kinie, sztuce i nowych mediach, oraz literaturoznawczą — skupiając się na geopolityce traumy, narracjach pamięci i postpamięci, widmowych powrotach przeszłości w międzypokoleniowym przekazie, często podejmując tematy w przestrzeni polityczno-społecznej okresu reżimu komunistycznego zabronione/zmanipulowane.

Anti-communist resistance or dissidence, a huge archive of various forms of expression from subversive humor to open opposition, has not been an easy object of research in literary studies and theory, the two fields which would naturally, as it would seem, be inclined to investigate this vast field of discursive activity. Focus on languages, genres and rhetoric in articulations and practices of anti-communist resistance (which also includes resistance against the oppressive totalitarian state) is of utmost importance in developing grounds for a comprehensive understanding of cultures of resistance in Central and Eastern European countries under communist rule. Resistance and language awareness was definitely a trademark (for want of a better word) of opposition in the communist bloc. The phenomenon, however, still lacks a synoptic yet nuanced methodology for a critical comparative reading of its converging and diverging forms in the cultural and political geography of our region. The volume edited by Dorota Kołodziejczyk and Mateusz Świetlicki sets out to bring together key intersecting dimensions of reflection on resistance as discourse, rhetoric and imagination in a comparative perspective created by the regional scope and the mediation of postcolonial studies.

Czwarty tom rocznika „Miscellanea Posttotalitariana Wratislaviensia” stanowi pokłosie międzynarodowego projektu naukowo-kulturalnego Ukraina — Polska — Europa, zrealizowanego w dniach 14–15 listopada 2014 roku przez Zakład Ukrainistyki oraz Pracownię Interdyscyplinarnych Studiów nad Posttotalitaryzmami przy Instytucie Filologii Słowiańskiej, jak też Zakład Teorii Kultury i Sztuk Widowiskowych Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego wspólnie z Europejskim Ośrodkiem Praktyk Teatralnych „Gardzienice”.
Projekt Ukraina — Polska — Europa, sprowokowany wydarzeniami, jakie rozegrały się zimą 2013/2014 roku na kijowskim Majdanie Niezależności, obejmował zarówno działania teatralne, jak i artystyczno-literackie oraz naukowe. W części teatralnej zaprezentowane zostały przedstawienia Teatru „Gardzienice” (Ifigenia w T… i Oratorium Pytyjskie) oraz premierowy spektakl Siedem grupy teatralnej „STUDiO A.K.T.” z Kijowa (reż. Oleg Dracz). Z kolei część artystyczno-literacka, oprócz wystawy fotograficznej Tętno Majdanu autorstwa Ołeksija Karpowycza (oraz spotkania z nim samym), obejmowała cykl spotkań z pisarzami, które odbywały się pod wspólnym szyldem „Za co kochamy Wschód?” Zapis przeprowadzonych wówczas wywiadów został w niniejszej publikacji umieszczony w rozdziale zatytułowanym Co z tą Ukrainą?
Natomiast trzon merytoryczny oddawanej do rąk czytelników książki stanowią artykuły, będące efektem dyskusji panelowej nt. Teatr i dramat w kulturach posttotalitarnych Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej, w której wzięli udział naukowcy z Polski, Słowacji, Słowenii i Ukrainy, omawiający ww. problematykę na tle dramatu i teatru białoruskiego, czeskiego, niemieckiego, polskiego, rosyjskiego, słowackiego, ukraińskiego oraz krajów byłej Jugosławii. Myślą przewodnią panelu uczyniono transnarodową analizę świadomości posttotalitarnej z perspektywy transformacyjnego przełomu pokoleniowego oraz jego znaczenia dla społeczno-kulturowych procesów końca XX i początku XXI wieku w oparciu o dramat i teatr w postkomunistycznych krajach europejskich.

Autorzy artykułów zamieszczonych w trzecim numerze rocznika naukowego „Miscellanea Posttotalitariana Wratislaviensia” zatytułowanego Elity w krajach Europy Środkowej i Wschodniej po roku 1989 podejmują się refleksji nad stanem elit we współczesnej potransformacyjnej Europie Środkowej i Wschodniej. Ramę czasową wypowiedzi przedmiotowej wyznacza przełom demokratyczny roku 1989, gdyż zmiany wówczas rozpoczęte znacząco wpłynęły na proces wyłaniania się nowych elit tego regionu. Autorzy poszczególnych studiów zebrali niezwykle ciekawy materiał ukazujący przemiany, jakim podlegają współczesne elity w wymiarze zarówno politycznym, społecznym, jak i kulturowym.

Prezentowany drugi tom Miscellanea Posttotalitariana Wratislawiensia został pomyślany jako głos w dyskusji nad rozszerzeniem zakresu studiów postkolonialnych o postsocjalistyczne doświadczenie imperialne europejskich kultur i literatur byłego bloku wschodniego. Autorzy opublikowanych tekstów podejmują śmiałą próbę zmiany znaczenia badań postkolonialnych, ustalonych w anglosaskim kręgu naukowym, poprzez nadanie swym dociekaniom badawczym odmiany regionalnej, właściwej dla eksplorowanego przez nich obszaru geokulturowego, tj. białoruskiego, chorwackiego, czeskiego, niemieckiego, polskiego, rosyjskiego, rumuńskiego, serbskiego i ukraińskiego. Badacze ci — wywodzący się z czołowych slawistycznych ośrodków naukowych Polski, a także Australii, Kanady, Rosji, Rumunii czy Ukrainy — sięgnęli też po optykę porównawczą w zakresie dyskursu postkolonialnego i genderowego, starając się wykazać podobieństwa i różnice, zwłaszcza w aspekcie ich wpływu na ponowoczesne tożsamości społeczno-kulturowe i narodowe w Europie Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej po przełomach ustrojowych z lat 1989 i 1991.

W krajach byłego bloku socjalistycznego trauma związana z jego rozpadem jest obecnie jednym z głównych problemów społeczno-kulturowych. Przełomy demokratyczne z lat 1989–1991 przyczyniły się do powstania niezależnych państw i wymusiły na nich konieczność rozliczenia się z totalitarnym dziedzictwem. Dzisiaj, z perspektywy drugiego dziesięciolecia XXI wieku, wyraźnie widać, że strategia oczyszczania się krajów postkomunistycznych z totalitaryzmu nie była i w dalszym ciągu nie jest satysfakcjonująca. Prezentowany tom zawiera wiele interesujących diagnoz na temat traumatycznej pamięci przeszłości w krajach byłego bloku socjalistycznego. Jednak problematyką dominującą stała się kwestia ukraińska — zarówno w płaszczyźnie historycznej, jak i kulturologicznej oraz literaturoznawczej i językoznawczej. Lektura tekstów zamieszczonych w niniejszym tomie pozwala na zrozumienie nie tylko przeszłości, lecz także współczesności Ukrainy, która po niespełna 23 latach niezależności znów stanęła w obliczu konieczności fundamentalnego określenia swej tożsamości narodowej, społecznej i kulturowej.